اصول اولیه حدیث امامیه در چهارصد رساله حدیثی که بیشتر آنها در دوران صادقین علیهما السلام نگاشته شده، ثبت بوده است. پس از دوران حضور ائمه علیهم السلام نویسندگان کتب اربعه به ثبت آن اصول در کتابهای خود بطور مبوب و مضبوط اقدام کرده اند و کتاب کافی تالیف ثقه الاسلام کلینی جامع ترین آنها است.

نویسنده در این گفتار، مطالب مربوط به قرآن را بر اساس دو باب از کتاب اصول کافی، نوشته ثقه الاسلام کلینی، در سه محور بررسی می کند: اعتقادات و مفاهیم برگرفته از قرآن، پرورش احساسات در قرآن، الگوی رفتاری در قرآن. تاکید در بخش اول، بر توحید و نتایج آن در باب معرفت و درک درست است. در بخش دوم، پرورش احساسات انسانی در پرتو قرآن را می بینیم. و در بخش سوم، معیار برخوردهای انسانی بر اساس قرآن بحث می شود. پایان بخش مقاله، بررسی تهمت نسبت تحریف قرآن به نویسنده کتاب کافی است که نویسنده مقاله، نادرستی این نسبت را نشان می دهد.

یکی از مباحث کلامی که در دوران متأخر تحت تأثیر فرهنگ جدید غربی بیش ازپیش به آن پرداخته شده، مسئلۀ «قلمرو دین» است. بحث قلمرو دین از آن رو مهم است که می تواند به روشنی در فهم متون دینی ما را یاری کند و قرینه ای برای فهم صحیح ما از دین محسوب شود. در این مقاله تلاش شده است تا رویکرد یکی از جوامع مهم روایی شیعه، یعنی کتاب شریف «اصول کافی» به موضوع «قلمرو دین» با روش گردآوری خانوادۀ حدیثی بررسی شود. براساس این روش، از کنار هم قرار دادن مجموع روایات هم مضمون در اصول کافی مطابق یک معیار کلی، «گسترة حضور دین در عرصه های مختلف زندگی بشر تا جایی است که با سعادت نهایی انسان گره خورده باشد». بیان این نکته حائز اهمیت است که در نوشتار پیش رو امکان بررسی قلمرو دین از منظر درون دینی مفروض گرفته شده است.

اطمینان یافتن به اصل صدور روایات از معصومان در کنار فهم دلالت حدیث، همواره مورد توجه و تأکید محدثان و بزرگان امامیه بوده است. مطابق «روایات عرضه» که مورد اتفاق شیعه و سنی است، یکی از مهم ترین معیارهای رسیدن به این هدف، عرضه و تطبیق آن ها بر آیات قرآن است. لذا این نوشتار با بررسی و نقد دلالی همه ی روایات باب «صبر» اصول کافی و جمع آوری آیات مربوط، به دنبال تعیین میزان هماهنگی و سازگاری آن ها با آیات قرآن و در نتیجه صدور آن ها از معصوم است. این پژوهش با رویکردی توصیفی و تحلیلی و با روش اسنادی و کتابخانه ای با تکیه بر آیات قرآن و متون تفسیری و دیگر منابع معتبر به انجام رسید. یافته ها نشان می دهد که صبر به عنوان یکی از آموزه های دینی، از بزرگ ترین ملکات و صفاتی است که مورد توجه آیات و روایات بوده است؛ به طوری که از مجموع 25 روایت، جز یک روایت (روایت 25) که ظاهراً سازگاری کمتری با آیات دارد، دیگر روایات این باب کاملاً با آیات قرآن هماهنگ و سازگارند.

تامل در مباحث «باب العقل و الجهل» کتاب شرح الاصول الکافی ملاصدرا ما را به این نکته رهنمون می سازد که صدرالمتالهین در این اثر همواره بر آن برده که عقل را بعنوان اصیل ترین شاکله شخصیتی انسان و یگانه ابزار کشف رموز هستی، با حقایق صادره از بیانات ائمه معصومین (علیهم السلام) تفسیر و تطبیق نماید. از منظر ملاصدرا با وجود تنوع مفهومی عقل در سی و چهار روایت «باب العقل و الجهل» کتاب شرح الکافی، می توان به حمل آنها بر معانی مشترک لفظی مبادرت ورزید. هر چند وی در ادامه، بر مبنای نظام حکمی خویش عقل های چهارگانه در کتاب نفس، مراتب عقل عملی در کتاب های اخلاق، عقل مجرد در کتاب الهیات، صور عقلیه و همچنین عقل به معنای غریزه انسانی را از مصادیق تشکیک دانسته که با وجود مراتب کمال و نقص به یک حقیقت اشاره دارند. ملاصدرا چنین اطلاق اشتراکی و تشکیکی را در قالب عقل نظری و عقل عملی قابل جمع دانسته و وحدت آنها را مقدمه ای برای تحصیل عقل مجرد می شمارد و بر تعامل طولی مدرج میان آنها پای می فشارد. او در پایان «حقیقت محمدیه» را مصداق اتم عقل مجرد و بعنوان نخستین مخلوق و واسطه فیض و خلقت دیگر موجودات معرفی می کند و اتحاد عقل اول با روح محمدی (ص) را دلیلی مهم در تفسیر اقبال و ادبار عقل به حالات روحی رسول اکرم (ص) می خواند.

اهل بیت (ع)، مفسران واقعی کلام وحی هستند و روایات ایشان الگویی برای آموزش شیوه صحیح تفسیر قرآن و استخراج اصول تفسیری است. ازآنجاکه تفسیرِ همه آیات قرآن از سوی معصومان در دست نیست، الگو گرفتن از مبانی و اصول تفسیری معصومان، امری ضروری است. از 3786 روایتی که کلینی در اصول کافی گرد آورده، 678 روایت، قرآنی­ اند و در برخی از آن­ ها تفسیر آیات و واژگان قرآن آمده است. در پژوهش حاضر با بررسی روایات تفسیری به روش تحلیلی-توصیفی، اصول تفسیر در تقسیمی دوگانه، به اصول تفسیری مبنایی (امکان فهم­ قرآن برای همگان، اعتبار عقل در حوزه فهم قرآن، وجود لایه­ ها و بطون در قرآن) و اصول تفسیری روشی (توجه به قرآن به عنوان منبع تفسیر قرآن، توجه به جایگاه پیامبر اکرم (ص)، توجه به مفاهیم عرفی و مسائل زبانی، تعمیم آیه، در نظر گرفتن سطح فهم مخاطب) تقسیم شده است.

مرحوم کلینی علم الاهی امام معصوم (ع) را در کتاب الحجه، در ذیل 93 باب و 348 حدیث آورده است. این احادیث، مستقیم یا غیرمستقیم، به علم امام (ع)، حجیت، عصمت و واجب الطاعه بودن امام (ع) اشاره دارند. حجیت امام (ع) در قول و فعل، رافع مشکلات و اختلافات است که همان نور علم است. توفیق و تسدید الاهی در عصمت، نقش خاصی دارد که از طریق افاضه علم است و عصمت بدون علم ممکن نیست و چون امام واجب الطاعه است، پس لازم است ریشه و اساس علم نزد او باشد. احادیثی که به نحوی، بر علم الاهی امام دلالت دارند، در قالب جدول، شامل 364 ردیف، محتوای حدیث، نحوه دلالت و نشانی حدیث (شماره باب، صفحه، شماره حدیث) ارایه شده است. دلالت حدیث بر علم امام (ع) با علایم اختصاری: الف: احادیث مستقیم، ب: اشاره به علم امام (ع) ج: احادیث غیرمستقیم، ج/:1 حجیت امام (ع)، ج/:2 عصمت امام (ع)، ج/:3 وجوب اطاعت امام (ع) ابواب 93 گانه در موضوع علم امام (ع) به ترتیب شماره باب، عنوان و تعداد احادیث مربوط، ارایه شده است. مدخلهای اصلی این نمایه عبارت اند از: ویژگیهای امام (ع) به طور کلی، ویژگیهای امام (ع) از دیدگاه علم، ویژگیهای علم امام (ع) در پیوند با امامت او، ویژگیهای علم امام (ع) به طور کلی، منابع علم امام (ع) و حیطه علم الاهی امام (ع). 

احادیث معصومان در گذر تاریخ در معرض برخی از آسیب ها بوده است. بررسی روش مند حدیث با هدف کشف این آفات و ارائه ی راهکارهای علاج آن، یکی از مهم ترین دانش های مطرح در علوم حدیث است. این مهم در ارزیابی شرح های منسوب به اخباریان و به ویژه شرح های نوشته شده بر کتاب کافی اهمیت مضاعفی می یابد. ملاّخلیل قزوینی یکی از شارحان اصول-کافی در عهد صفوی، در کتاب صافی، تعداد اندکی از احادیث را مبتلا به آسیب دانسته است. هرچند تعداد آسیب هایی که وی در ضمن شرح حدیث بیان کرده است در مقایسه با برخی دیگر از شرح نویسان زیاد نیست، با این حال می توان آن ها را در انواع آسیب های ماده ی پژوهش، روش پژوهش و پژوهشگر طبقه بندی کرد و شامل گونه هایی چون تقیه، سقط، تقطیع، اختصار، چندمعنایی و گسستگی سند دانست. این نوشتار بر آن است تا پس از بررسی رویکرد قزوینی در آسیب شناسی روایات اصول کافی، شیوه ی او را تحلیل کرده، در صورت نیاز به نقد آن بپردازد.

حضرت آیت اله شیخ محمدرضا جعفری نجفی ترجمه ای دقیق و استوار از اصول کافی به زبان انگلیسی به سامان آورده که چندین جزء از آن به چاپ رسیده است. ایشان، علاوه بر ترجمه متن، تعلیقاتی بر آن نگاشته اند که به دلیل گستردگی حوزه های مختلف موضوعی، مورد توجه دانشوران بوده و هست. در این گفتار، تعلیقات نگارنده بر ازده باب نخستین کتاب الحجه، به فارسی برگردانده شده است.

آیت اله شیخ محمدرضا جعفری بر ترجمه انگلیسی کتاب اصول کافی، تعلیقاتی نگاشته اند که ترجمه فارسی بخشهایی از آن در شماره های پیش سفینه منتشر شد.در این گفتار، ترجمه تعلیقات ایشان بر یک باب از کتاب اصول کافی را می خوانیم. در این تعلیقات، درباره جنگ جمل و معرکه گردانان آن (طلحه و زبیر)، محمدبن حنفیه، آزمون هایی برای شناخت امامان به حق از مدعیان، نکاتی آمده است.